Nghiên cứu này không bao gồm tất cả các trung tâm dữ liệu trên toàn thế giới, nhưng xu hướng tập trung hóa sức mạnh AI là không thể chối cãi. Các công ty Mỹ vận hành 87 trung tâm tính toán AI, đôi khi bao gồm nhiều trung tâm dữ liệu, so với 39 trung tâm do các công ty Trung Quốc vận hành và 6 của Châu Âu, theo nghiên cứu.

Bên trong các trung tâm dữ liệu, hầu hết các chip, các thành phần nền tảng để thực hiện tính toán đều thuộc về nhà sản xuất chip Mỹ: Nvidia. “Chúng ta có một sự chia rẽ về tính toán ở trung tâm cuộc cách mạng AI,” ông Lacina Koné, CEO của Smart Africa, cơ quan phối hợp chính sách kỹ thuật số trên toàn lục địa, cho biết. Ông nói thêm: “Đây không chỉ là vấn đề phần cứng. Đó là chủ quyền của tương lai kỹ thuật số của chúng ta.”

Đã luôn có một khoảng cách công nghệ lâu đời giữa các nước phát triển và các nước đang phát triển. Trong thập kỷ qua, smartphone càng lúc càng rẻ, phạm vi phủ sóng internet càng ngày càng mở rộng và các doanh nghiệp dựa trên ứng dụng phát triển mạnh mẽ. Xu hướng này đã khiến một số chuyên gia kết luận rằng khoảng cách này đang thu hẹp lại. Năm ngoái, 68% dân số thế giới sử dụng Internet, tăng từ tỷ lệ 33% vào năm 2012, theo Liên minh Viễn thông Quốc tế, cơ quan của Liên Hợp Quốc.

Với một chiếc máy tính và kiến thức về lập trình, việc khởi động một startup trở nên rẻ hơn và dễ dàng hơn bao giờ hết. Chính điều này đã thúc đẩy các ngành công nghiệp công nghệ trên khắp thế giới, từ thanh toán di động ở châu Phi đến dịch vụ gọi xe ở Đông Nam Á.

Nhưng vào tháng 4 vừa qua, Liên Hợp Quốc cảnh báo rằng khoảng cách kỹ thuật số sẽ bị nới rộng, nếu không có những hành động về AI. Chỉ 100 công ty, chủ yếu ở Mỹ và Trung Quốc, chiếm trách nhiệm cho 40% tổng đầu tư toàn cầu vào công nghệ này, theo Liên Hợp Quốc. Các công ty công nghệ lớn nhất, theo LHQ, đang “kiểm soát tương lai của công nghệ”.

Khoảng cách này xuất phát một phần từ một thành phần mà mọi người đều muốn: Những con chip GPU, nhưng mà dành cho máy chủ, được gọi chung là GPGPU (chip xử lý đồ họa tổng quát). Các chip này cần tới những fab gia công bán dẫn trị giá hàng tỷ USD để sản xuất. Được trang bị cho các trung tâm dữ liệu với số lượng hàng nghìn chip, và chủ yếu do Nvidia sản xuất, GPU cung cấp sức mạnh tính toán để phát triển và phân phối các mô hình AI tiên tiến.

Có được những miếng silicon này là điều vô cùng khó khăn. Khi nhu cầu tăng lên, giá chip đã tăng vọt và mọi người đều muốn đứng đầu hàng đợi đặt hàng. Ngoài ra, những chip này sau đó cần được tập hợp vào các trung tâm dữ liệu khổng lồ tiêu thụ một lượng điện và nước đáng sợ.

Phần còn lại sẽ phải đi thuê

Nhiều quốc gia giàu có có quyền truy cập vào các chip trong các trung tâm dữ liệu, nhưng các quốc gia khác đang bị bỏ lại phía sau, theo phỏng vấn hơn hai chục giám đốc điều hành công nghệ và chuyên gia từ 20 quốc gia. Thuê sức mạnh điện toán từ các trung tâm dữ liệu ở xa là phổ biến nhưng có thể dẫn đến những thách thức, bao gồm chi phí cao, tốc độ kết nối chậm hơn, tuân thủ luật pháp khác nhau và dễ bị ảnh hưởng bởi ý muốn của các công ty Mỹ và Trung Quốc.

Qhala, một startup ở Kenya, là ví dụ minh họa các vấn đề này. Công ty được thành lập bởi một cựu kỹ sư Google, đang xây dựng một hệ thống AI được gọi là mô hình ngôn ngữ lớn dựa trên các ngôn ngữ châu Phi. Nhưng Qhala không có sức mạnh tính toán gần đó và thuê từ các trung tâm dữ liệu bên ngoài Châu Phi. Nhân viên của họ nén công việc vào buổi sáng sớm khi hầu hết các lập trình viên người Mỹ đang ngủ, để giảm lưu lượng truy cập và tăng tốc độ truyền dữ liệu trên toàn thế giới.

“Nếu bạn không có nguồn lực điện toán để xử lý dữ liệu và xây dựng các mô hình AI, thì sẽ không thể đi đến đâu cả,” bà Kate Kallot, cựu giám đốc của Nvidia, nhà sáng lập Amini, một startup AI khác ở Kenya cho biết.

Ngược lại, ở Mỹ, Amazon, Microsoft, Google, Meta và OpenAI đã cam kết chi hơn 300 tỷ USD chỉ trong năm nay, phần lớn dành cho cơ sở hạ tầng AI. Khoản chi tiêu này tiếp cận ngân sách quốc gia của Canada. Viện Kempner của Harvard, tập trung vào AI, có nhiều sức mạnh tính toán hơn tất cả các cơ sở do châu Phi sở hữu trên lục địa đó kết hợp, theo một khảo sát về các siêu máy tính lớn nhất thế giới.

Ông Brad Smith, chủ tịch Microsoft cho biết nhiều quốc gia muốn có thêm cơ sở hạ tầng tính toán như một hình thức chủ quyền. Nhưng thu hẹp khoảng cách sẽ khó khăn, đặc biệt là ở Châu Phi, nơi nhiều nơi không có điện đáng tin cậy, ông nói. Microsoft, đang xây dựng một trung tâm dữ liệu ở Kenya với một công ty tại UAE, G42, chọn địa điểm trung tâm dữ liệu chủ yếu dựa trên nhu cầu thị trường, điện và lực lượng lao động lành nghề.

“Thời đại AI có nguy cơ khiến Châu Phi tụt lại phía sau,” ông Smith nói.

Jay Puri, phó chủ tịch toàn cầu về kinh doanh của Nvidia cho biết công ty cũng đang làm việc với nhiều quốc gia để xây dựng các dịch vụ AI của họ. “Đây là một thách thức tuyệt đối,” ông nói.

Ông Chris Lehane, phó chủ tịch phụ trách vấn đề toàn cầu của OpenAI cho biết công ty đã khởi động một chương trình để điều chỉnh sản phẩm của mình cho phù hợp với nhu cầu và ngôn ngữ địa phương. Một rủi ro của sự chia rẽ AI, ông nói, là “những lợi ích không được phân phối rộng rãi, chúng không được dân chủ hóa.”

Phương Nam toàn cầu và các nước đang phát triển thì sao?

Sự phân bố không đều về sức mạnh tính toán AI đã chia thế giới thành hai phe: Các quốc gia phụ thuộc vào Trung Quốc và những nước phụ thuộc vào Mỹ.

Hai quốc gia này không chỉ kiểm soát nhiều trung tâm dữ liệu nhất mà còn dự kiến sẽ xây dựng nhiều hơn nữa. Và họ đã sử dụng lợi thế công nghệ của mình để gây ảnh hưởng. Chính quyền Biden và Trump đã sử dụng các hạn chế thương mại để kiểm soát những quốc gia nào có thể mua chip AI mạnh mẽ, cho phép Mỹ chọn người chiến thắng. Trung Quốc đã sử dụng các khoản vay do nhà nước tài trợ để kích thích bán thiết bị mạng và trung tâm dữ liệu của các công ty của mình.

Tác động rõ rệt dễ thấy nhất là ở Đông Nam Á và Trung Đông.

Trong những năm 2010, các công ty Trung Quốc đã thâm nhập vào cơ sở hạ tầng công nghệ của Ả Rập Saudi và Các Tiểu vương quốc Ả Rập Thống nhất, vốn là đối tác quan trọng của Mỹ, với các chuyến thăm chính thức và tài trợ hào phóng. Mỹ tìm cách sử dụng lợi thế AI của mình để phản ứng lại. Trong một thỏa thuận với chính quyền Biden, một công ty Các Tiểu vương quốc Ả Rập Thống nhất đã hứa sẽ loại bỏ công nghệ Trung Quốc để đổi lấy quyền truy cập vào công nghệ AI từ Nvidia và Microsoft.

Vào hồi tháng 5, tổng thống Trump đã ký thêm các thỏa thuận để cho phép Saudi Arabia và UAE tiếp cận nhiều hơn với chip của Mỹ.

Một cuộc tranh giành tương tự đang diễn ra ở Đông Nam Á. Các công ty Trung Quốc và Mỹ như Amazon, Alibaba, Nvidia, Google và ByteDance, chủ sở hữu TikTok, đang xây dựng trung tâm dữ liệu ở Singapore và Malaysia để cung cấp dịch vụ trên khắp châu Á.

Xét trên phương diện toàn cầu, Mỹ hiện tại vẫn đang dẫn đầu, với các công ty của Mỹ xây dựng 63 data center AI bên ngoài biên giới đất nước, so với 19 do Trung Quốc vận hành, theo dữ liệu từ Oxford. Tất cả trừ ba trong số các trung tâm dữ liệu do các công ty Trung Quốc vận hành bên ngoài quốc gia của họ đều sử dụng chip Nvidia, bất chấp những nỗ lực của Trung Quốc để sản xuất chip cạnh tranh. Các công ty Trung Quốc đã có thể mua chip Nvidia trước khi có các hạn chế của chính phủ Mỹ.

Ngay cả các quốc gia cố gắng thân thiện với Mỹ cũng bị bỏ lại trong cuộc đua AI do các giới hạn thương mại. Năm ngoái, Tổng thống Kenya William Ruto đã đến thăm Washington để dự một bữa tối nhà nước do tổng thống Joe Biden chủ trì. Vài tháng sau đó, Kenya vẫn bị loại khỏi danh sách các quốc gia có quyền tiếp cận ngành hàng chất bán dẫn cần thiết.

Điều này đã tạo cơ hội cho Trung Quốc, mặc dù các chuyên gia coi chip AI của nước này kém tiên tiến hơn. Ở châu Phi, các nhà hoạch định chính sách đang đàm phán với Huawei, vốn đang phát triển chip AI của riêng mình, về việc chuyển đổi các trung tâm dữ liệu hiện có để bao gồm chip do Trung Quốc sản xuất, ông Koné của Smart Africa cho biết.

“Châu Phi sẽ ký kết thỏa thuận với bất kỳ ai có thể cung cấp quyền tiếp cận nguồn GPU”, ông nói.

Lo ngại về sự tập trung quyền lực AI, nhiều quốc gia và khu vực đang nỗ lực để thu hẹp khoảng cách. Họ đang cung cấp quyền sử dụng đất và năng lượng rẻ hơn, đẩy nhanh quá trình phê duyệt phát triển và sử dụng quỹ công cộng và các nguồn lực khác để mua chip và xây dựng trung tâm dữ liệu. Mục tiêu là tạo ra “chủ quyền AI” có sẵn cho doanh nghiệp và tổ chức địa phương.

Nỗ lực tự phát triển

Ở Ấn Độ, chính phủ đang trợ cấp sức mạnh tính toán và việc tạo ra một mô hình AI thông thạo ngôn ngữ của đất nước. Ở châu Phi, các chính phủ đang thảo luận về hợp tác để xây dựng các trung tâm điện toán trong khu vực. Brazil đã cam kết 4 tỷ USD cho các dự án AI.

“Thay vì chờ đợi AI đến từ Trung Quốc, Mỹ, Hàn Quốc hoặc Nhật Bản, tại sao chúng ta không làm một thứ của riêng mình?”, tổng thống Brazil Luiz Inácio Lula da Silva nói năm ngoái khi đề xuất kế hoạch đầu tư. Ngay cả ở châu Âu, vẫn còn lo ngại ngày càng tăng rằng các công ty Mỹ kiểm soát hầu hết các trung tâm dữ liệu. Vào tháng Hai, Liên minh Châu Âu đã phác thảo kế hoạch đầu tư trị giá 200 tỷ Euro cho các dự án AI, bao gồm các trung tâm dữ liệu mới trên toàn khối 27 quốc gia.

Mathias Nobauer, CEO Exoscale, một nhà cung cấp điện toán đám mây ở Thụy Sĩ, nói rằng nhiều doanh nghiệp châu Âu muốn giảm sự phụ thuộc vào các công ty công nghệ Mỹ. Sự thay đổi đó sẽ mất thời gian và “không xảy ra ngay lập tức”, ông nói.

Tuy nhiên, thu hẹp khoảng cách công nghệ AI có thể sẽ đòi hỏi sự giúp đỡ rất lớn từ Mỹ hoặc Trung Quốc. Cassava, một công ty công nghệ được thành lập bởi tỷ phú người Zimbabwe, Strive Masiyiwa, dự kiến sẽ khai trương một trong những trung tâm dữ liệu tiên tiến nhất ở châu Phi vào mùa hè này. Kế hoạch, mất ba năm để hoàn thiện, đạt đến đỉnh điểm với cuộc họp tháng 10 giữa các giám đốc của Cassava và Jensen Huang, CEO Nvidia, để mua hàng trăm chip của Nvidia. Google cũng là một trong những nhà đầu tư của Cassava.

Trung tâm dữ liệu này là một phần của nỗ lực trị giá 500 triệu USD để xây dựng 5 cơ sở tương tự trên khắp châu Phi. Ngay cả như vậy, Cassava dự kiến nó sẽ chỉ đáp ứng từ 10% đến 20% nhu cầu AI trong khu vực. Ít nhất 3.000 startup đã bày tỏ sự quan tâm đến việc sử dụng các hệ thống điện toán đám mây.

“Tôi không nghĩ rằng châu Phi có thể thuê ngoài chủ quyền AI này cho người khác,” Hardy Pemhiwa, CEO của Cassava nói. “Chúng ta phải tập trung và đảm bảo rằng chúng ta không bị bỏ lại phía sau.”

Tổng hợp 1, 2, 3, 4, 5